Cuộc sống ngày hôm nay ngày càng trở nên phức tạp hơn. Sự phức tạp đó nằm ngay chính trong đời sống xã hội. Con người là một hữu thể có xã hội tính và thuộc về xã hội đó, nên con người là một thành phần trong đời sống xã hội. Thế nhưng, một trong những yếu tố nguy cơ to lớn mà con người đang phải đối đầu là sự hạ giá của con người trong cuộc sống xã hội. Thay vì con người là trung tâm của xã hội, thì ngày nay với ảnh hưởng bởi nhiều trào lưu khác nhau đã làm cho phẩm giá con người bị coi thường. Chúng ta có thể thấy những yếu tố thách đố về phẩm giá nhân vị con người như là nền tảng cho việc xây dựng một xã hội tự do và trật tự đúng đắn theo Kitô giáo được trình bày dưới đây.
Nguyên tắc cơ bản của học thuyết Xã hội của Giáo hội, đó là phẩm giá con người, dựa trên thực tế là người nam và người nữ được tạo ra theo hình ảnh Thiên Chúa (Sáng thế ký 1:27). Ở đây chúng ta nhớ lại lời kêu mời của Đức giáo hoàng Gioan Phaolô II trong bài diễn văn khai mạc tại Puebla: Hãy tôn trọng con người là hình ảnh của Thiên Chúa! Phúc Âm hóa để điều này có thể trở thành hiện thực, để Chúa có thể biến đổi trái tim và nhân tính hóa các hệ thống chính trị và kinh tế (Diễn văn khai mạc tại Hội nghị Puebla, ngày 28 tháng 1 năm 1979, III.5). Thế nhưng, thực tại của giáo huấn xã hội của Giáo hội đang gặp phải những thách đố.
1. Thách đố về quyền lực chính trị và đời sống kinh tế
Con người là trung tâm của giáo huấn xã hội của Giáo hội. Nhằm thêm vào như một phần của Sáng Thế ký, học thuyết xã hội của Giáo hội đã nhắc đến nhiều lần trong chương hai mươi hai của Tin Mừng Matthêu và do đó chương này thiết lập một nền tảng cho phẩm giá con người. Đức giáo hoàng Gioan Phaolô II đã nói:“những lời của Đức Kitô ‘khi con làm việc này cho một người anh em bé nhỏ nhất, là các con đã làm cho chính ta vậy’ (Mt 25:4) không chỉ là một lời ước muốn nhân lành, nhưng phải được hiểu như là một sự dấn thân cụ thể trong cuộc sống.”
Ngày nay, hơn bao giờ hết, Giáo hội ý thức rằng sứ điệp xã hội của mình sẽ lấy được sự tin tưởng tức thời từ chứng nhân của hành động hơn là do kết quả của lý luận và sự bền bỉ của nội tâm. Ý thức này cũng là nguồn gốc của sự lựa chọn của Giáo hội đứng về phía người nghèo, nhưng lựa chọn đó không có tính cách đặc thù và kỳ thị đối với những nhóm người khác (Centesimus annus, số 57). Trong đó bản Tóm Lược nói về sự cứu rỗi hoàn toàn, cứu độ toàn thể con người, điều mà đối với chúng ta, các Kitô hữu không phải là mới: học thuyết này có một mối thống nhất rất sâu xa, bắt nguồn từ Niềm Tin vào một ơn cứu độ toàn diện và trọn vẹn, từ niềm Hy Vọng vào sự sung mãn của công lý và từ Tình Yêu sẽ làm cho mọi người trở thành anh chị em với nhau trong Đức Kitô (Tóm lược Học thuyết Xã hội của Giáo hội, số 3).
Tức là con người là trung tâm của chủ thể xã hội. Mọi hình thức quyền lực và chính trị là để nhằm bảo vệ cho quyền ấy và thăng tiến nhân phẩm con người. Thế nhưng, vẫn còn có những thế lực dùng con người phục vụ cho mục đích chính trị và đảng phái của mình. Các hình thức chính trị này bất chấp mọi thủ đoạn dùng đến con người như một nô lệ tù binh hay người lính để bảo vệ chế độ của họ. Thậm chí cả trẻ em và người nữ cũng nằm trong mục tiêu chính trị thấp hèn này.
Trong chương chuyên biệt đối với việc tạo dựng con người theo hình ảnh của Thiên Chúa, Bản Tóm Lược phản ánh thực tế rằng cả người nam lẫn người nữ đều có cùng phẩm giá và có giá trị như nhau. Ở đây chúng ta đề cập đến văn bản của hai tài liệu mà Đức giáo hoàng Gioan Phaolô II dành cho phụ nữ: Tông thư Mục vụ Phẩm Giá Người Nữ: Mulieris dignitatem (1998) và thư gởi Người Phụ Nữ (1995) được viết vào dịp Hội nghị Thế giới IV về Phụ nữ Đã được tổ chức tại Bắc Kinh. Chúng ta trích dẫn văn bản của tài liệu sau này, trong đó Đức giáo hoàng Gioan Phaolô II đề cập đến mối liên hệ giữa Đức Chúa Giêsu với phụ nữ: trong khi vượt qua mọi qui định hiện hành của văn hóa đương thời đối với người phụ nữ, Ngài đã có một thái độ cởi mở, tôn trọng, đón tiếp, dịu hiền. Như thế Ngài tôn trọng nơi người nữ phẩm giá mà nàng luôn có từ trong kế hoạch và trong tình yêu của Thiên Chúa (Thư gửi Phụ Nữ, số 3).
Như thế trong xã hội việc thực thi công lý cách chân chính chính là cách đề cao phẩm giá con người. Như Trong văn kiện do Thượng Hội Đồng Giám Mục năm 1971, chúng ta đọc thấy: Trong Cựu Ước, Thiên Chúa tỏ mình cho chúng ta như là người giải phóng những người bị áp bức và người bảo vệ người nghèo, yêu cầu từ người dân tin tưởng vào Người và công lý đối với người lân cận của mình. Chỉ trong việc tuân thủ các nghĩa vụ của công lý mà Thiên Chúa thực sự được công nhận là người giải phóng người bị áp bức (Justicia In Mundo, số 30). Hay tình yêu Kitô giáo của tình thân hữa và công lý không thể tách rời. Vì tình yêu ám chỉ một nhu cầu tuyệt đối về công lý, cụ thể là công nhận phẩm giá và quyền của người lân cận (Justicia In Mundo, số 33).
2. Thách đố về tình liên đới
Giữa việc Phúc Âm hoá và việc thăng tiến con người có những mối liên hệ hết sức sâu xa: Trong đó có mối liên hệ thuộc phạm vi nhân học, vì con người được Phúc Âm hoá không phải là một hữu thể trừu tượng mà là một hữu thể lệ thuộc các vấn đề kinh tế và xã hội. Trong đó cũng có mối liên hệ thuộc phạm vi thần học, vì chúng ta không thể tách rời bình diện sáng tạo với bình diện cứu chuộc. Bình diện cứu chuộc đụng chạm tới chính những tình huống bất công cụ thể cần phải đấu tranh và những tình huống công bằng cụ thể cần phải được khôi phục. Trong đó còn có mối liên hệ nổi bật thuộc phạm vi Tin Mừng, tức là phạm vi đức ái: làm sao có thể công bố điều răn mới mà không tìm cách thăng tiến con người một cách đích thực trong công lý và hoà bình? (Tóm lược của Học thuyết Xã hội của Giáo hội, số 66).
Từ “tình liên đới” là một trong những từ thường sử dụng nhưng nó không phải lúc nào cũng được sử dụng với ý nghĩa thực sự của nó. Nó xuất phát từ từ tiếng Latin solidus có nghĩa là rắn chắc hoặc mạnh mẽ… người ta nói rằng một người có tình liên đới với người khác khi anh ta hay chị ta chỉ cho thấy sự ủng hộ hoặc đồng ý với trường hợp của người đó, đặc biệt là khi sự hỗ trợ này được đưa ra trong những thời điểm khó khăn. Chúng ta cũng nhớ lại rằng trong luật dân sự khi một nhóm người mắc nợ ủy thác chính họ cho người khác trong sự liên đới, điều đó có nghĩa là mỗi người trong số họ đã chấp nhận trách nhiệm về toàn bộ nợ.
Chúng ta hãy làm ra con người theo hình ảnh của chúng ta, giống như chúng ta (Sáng thế ký 1:26). Bản văn Kinh thánh này, đơn sơ và chưa sâu sắc, là nền tảng thần học và Kitô giáo của tình liên đới. Thiên Chúa Kitô giáo không phải là Thiên Chúa của sự cô lập, nhưng là một Thiên Chúa hiệp thông với cuộc sống và tình yêu thương, là Thiên Chúa của cộng đoàn của Chúa Cha với Chúa Con và Chúa Thánh Linh.
Kitô học đã sử dụng từ này lần đầu tiên khi nó đề cập đến sự bình đẳng giữa các thành viên trong gia đình nhân loại, một sự công bằng bắt nguồn từ thực tế tất cả đều là con cái của Thiên Chúa. Trong thần học, khái niệm về tình liên đới không thể tách rời khỏi khái niệm hiệp thông. Nếu, như kết quả của mối quan hệ của chúng ta với Thiên Chúa, chúng ta chia sẻ cùng phẩm giá, thì sự hiệp thông này buộc chúng ta phải tìm kiếm điều tốt cho tất cả mọi người.
Tình liên đới luôn là nhu cầu được đặt trên cuộc đời của chúng ta với tư cách là thành viên của gia đình nhân loại. Nói một cách nghiêm túc, chúng ta đang nói về một mối quan hệ công bằng vì sống trong xã hội mà mọi người đều cần đến tất cả mọi người… đó là bởi vì tất cả chúng ta đều là con người, với phẩm giá và quyền bình đẳng như nhau. Chúng ta nói rằng đây là mối quan hệ của công lý bởi vì hàng hoá của trái đất được dành cho lợi ích chung, cho việc sử dụng của mỗi người và mọi người.
Chúng ta đã giải quyết vấn đề này nhiều lần nhưng chúng ta hãy tạm dừng để suy nghĩ về những lời sau xuất hiện trong Hiến chế Mục vụ, Gaudium et spes: Dù chấp nhận bất cứ hình thức tư hữu nào đã được nhìn nhận bằng các định chế hợp pháp của các dân tộc, tuy nhiên tùy theo hoàn cảnh khác biệt và thay đổi, phải luôn luôn lưu ý đến mục đích chung hưởng của cải. Vì thế, khi sử dụng của cải, con người phải coi của cải vất chất mà mình làm chủ một cách chính đáng không chỉ như của riêng mình, nhưng còn là của chung nữa: nghĩa là, của cải đó có thể sinh ích không những cho riêng mình mà còn cho cả người khác. Vả lại, mọi người đều có quyền có một phần của cải đầy đủ cho mình và cho gia đình mình (Gaudium et spes, số 69).
Chúng ta hãy suy ngẫm một chút về thông điệp vĩ đại về tình liên đới: Như vậy, liên đới không phải là một mối đồng cảm mơ hồ hay xúc động hời hợt trước những đau khổ của bao người xa gần. Ngược lại, đó là quyết tâm chắc chắn và bền vững lo cho công ích, nghĩa là cho ích lợi của tất cả và của từng người, bởi vì tất cả chúng ta đều thực sự có trách nhiệm về mọi người (Sollicitudo rei socialis, số 38).
Ngày nay, đạo đức của tình liên đới đang bị thay thế bằng một quan điểm sai trái về tình liên đới như là một cảnh tượng và các phương tiện truyền thông đang chuyển nó thành một chủ đề khác của sự tiêu thụ. Mâu thuẫn xã hội không tồn tại, chỉ đôi khi có sự bất đồng. Các vấn đề xã hội, chính trị và kinh tế bị che phủ và chúng ta thấy bỏ lỡ bất kỳ sự phân tích về thực tế. Vì vậy không có khả năng nhận thức được sự bất công và không có khả năng sự động viên chống lại bất công.
3. Những thách đố của tu sĩ ngày nay khi đưa học thuyết Giáo hội vào xã hội
Với những gì chúng ta phân tích ở trên cho thấy một vai trò quan trọng của các tu sĩ. Họ chính là người được học về học thuyết xã hội, có tri thức, có vị trí trong xã hội và là chính đòi hỏi một cách mạnh liệt hơn của Tin Mừng. Họ được mời gọi để trở nên những ngôn sứ của thời đại, để nói cho nhân loại biết về đạo lý của Chúa và qua đó chính là nói học thuyết xã hội của Giáo hội cho xã hội. ý Tưởng tương tự được diễn đạt theo cách hệ thống hơn trong Tông huấn Đời sống Thánh hiến, Vita Consecrata: Thế giới và Giáo hội đang đi tìm những chứng nhân chân chính về Đức Kitô, và đời thánh hiến là một hồng ân Thiên Chúa ban ngõ hầu “điều cần thiết duy nhất” (x. Lc 10,42) được tỏ hiện trước mắt mọi người. Trong Giáo hội và trong thế giới, đời thánh hiến có sứ mạng đặc biệt là làm chứng cho Đức Kitô bằng cuộc sống, bằng việc làm và lời nói (Vita Consecrata, số 109).
Để sống theo cách này, với sự chính đáng mà chúng ta vừa nói và cam kết bảo vệ những người nghèo, dẫn đến một căng thẳng giữa lời tuyên bố và lời tố cáo của chúng ta. Lời tố cáo của chúng ta phải được giải quyết không chỉ bởi sự vi phạm các giá trị đạo đức của những người trong các vị trí quyền lực công quyền mà còn phải dẫn chúng ta đến một cuộc kiểm tra phê phán các hành động của chúng ta, đặc biệt là khi chúng ta giới hạn mình để đối phó với khía cạnh trừu tượng đau đớn hơn, cụ thể là sự sống còn thể lý.
Trong Tóm Lược chúng ta đọc: Không nên coi người nghèo “như một vấn đề, mà như những con người có thể trở thành những nhà kiến thiết chính của một tương lai mới mẻ và mang tính người hơn cho mọi người” (Tóm lược của Học thuyết Xã hội của Giáo hội, số 449).
Một chi tiết khác cần ghi nhớ là đức tin của chúng ta đối với con người. Chúng ta không thể tin rằng chúng ta có một số hiểu biết hoàn hảo về các vấn đề của người khác và do đó hiểu rõ về giải pháp cho vấn đề này. Chúng ta thường truyền đạt ý tưởng rằng chúng tôi hiểu tình hình của người khác và rằng giải pháp của chúng ta cũng có giá trị đối với người đó. Đây là một ý tưởng sai lầm vì chúng ta không thể đặt mình vào tình huống của người đó. Những người tiếp cận với chúng ta không quan tâm đến việc gặp ai đó muốn thay đổi họ, nhưng họ muốn biết rằng ai đó sẽ hỗ trợ họ và đi cùng họ khi họ quyết định thay đổi. Giúp một người khác nhận thức được thực tế của họ và những bước cần thiết để vượt qua được tình huống đó. Đây là một quá trình chậm và bắt đầu với sự tôn trọng đối với khả năng của người khác để tổ chức cuộc sống của họ. Do đó ở đây chúng ta không phải là giải quyết vấn đề mà là với một quá trình đồng hành.
Chúng ta hãy nhớ rằng các vị ngôn sứ là những người có lòng can đảm để ngẩng cao đôi mắt của mình và nhìn vào mắt Thiên Chúa, để gặp mặt Thiên Chúa diện đối diện như Môsê, nhưng cũng là người dỡ bỏ dép của họ trước bụi bốc cháy, đó là họ ném sang một bên sự cứng nhắc và an toàn của họ và họ tìm kiếm một điểm tham khảo khác như Đức Maria của Nazareth. Giống như người thợ gốm trong sách ngôn sứ Giêrêmia, họ sẵn lòng bỏ mình khỏi những thứ vô dụng. Họ gặp Yahweh mà không chết vì các vị ngôn sứ có thể nhìn thấy Thiên Chúa (đôi khi theo cách thân tình). Khi họ nghe tiếng kêu, họ sợ hãi và muốn trốn chạy như Môisê, Isaia, Giêrêmia và Giôna. Họ hy vọng sẽ chết ở sa mạc nhưng khi họ nghe tiếng gọi của Thiên Chúa, họ có thể nói:này con đây, xin hãy sai con!
Theo tinh thần của Đức Giêsu, chúng ta phải trau dồi niềm hy vọng đó mà cho phép chúng ta (như thánh Phaolô nói trong Thư gửi tín hữu Rôma) nhìn với sự tự tin về tương lai của sự sáng tạo và nhân loại, rên rỉ trong đau khổ cho đến bây giờ, chắc chắn rằng đó là con đường dẫn đến giải phóng (xem Rm 8: 18-20). Hy vọng trong Vương quốc không được thẩm tra bởi sự từ chức thụ động nhưng bằng cách hưởng trước Vương quốc này thông qua (dù nhỏ) sự giải phóng từng phần, cụ thể nào… cho những bước nhỏ này dẫn tới một tương lai đầy đủ.
Chúng ta nhớ rằng các vị ngôn sứ không chỉ kế hoạch mà còn với cuộc sống của họ, họ cố gắng làm cho giấc mơ của họ trở thành hiện thực và đây là hy vọng… đây là điều không tưởng của Kitô giáo. Vì vậy, họ sẵn sàng để mất cuộc sống của họ một chút hoặc, nếu cần thiết, trong một cơn đột quỵ đơn thuần.
Các ngôn sứ có một sự nhạy cảm khác biệt. Trái tim của họ bị kích động với sự chắc chắn rằng sự sáng tạo của Thiên Chúa không thể bị giam giữ. Do đó phải luôn chú ý, tỉnh thức và nhìn vào thực tế bằng đôi mắt mới bởi vì tại bất kỳ thời điểm nào điều bất ngờ và đáng ngạc nhiên có thể xảy ra (xem B. González Buelta, Ver perecer)
Kết luận
Như vậy phẩm giá con người chính là nền tảng để xây dựng một xã hội tự do và theo một trật tự đúng đắn theo Kitô giáo. Nhưng để làm được điều này đòi hỏi phải nhìn nhận con người với phẩm giá trong chiều kích siêu việt. Vì chỉ có cái nhìn như thế thì chúng ta mới đặt con người vào trong chủ thể của xã hội chứ không đặt con người như là phương tiện trong mục đích phát triển. Đồng thời để sống men Tin Mừng trong thế giới ngày nay bằng cách đem học thuyết Xã hội của Giáo hội vào trong xã hội đòi hỏi người tu sĩ phải sống vai trò ngôn sứ của mình với tất cả những can đảm thách đố và lựa chọn theo lý tưởng Tin Mừng.
Manila, May 19/2020
Pt Phêrô Phạm Minh Triều, CM
