Theo thuyết duy vật, vật chất được tạo nên bởi 5 yếu tố ban đầu gồm: kim loại (Kim), gỗ (Mộc), nước (Thủy), lửa (Hỏa) và đất (Thổ) - gọi là ngũ hành. Tư tưởng này đã ăn sâu vào đời sống văn hóa của các dân tộc phương Đông. Tục lệ bày mâm ngũ quả trên bàn thờ ngày Tết của người Việt Nam là một trong những biểu hiện của tư tưởng này.
Mâm ngũ quả thường gồm 5 loại trái cây. Tùy theo đặc điểm tự nhiên, phong tục tập quán và quan niệm của mỗi vùng mà có cách chọn các loại quả đặc trưng mang ý nghĩa riêng. Nếu căn cứ theo màu sắc trong triết lý phương Đông thì mâm ngũ quả phải có 5 loại quả với 5 màu khác nhau.
Đầu tiên là chuối xanh - ứng với mùa xuân (hành Mộc). Nải chuối như bàn tay ngửa, hứng lấy những gì tinh túy nhất của mùa xuân để đọng thành quả ngọt. Nó còn có ý nghĩa che chở, bao bọc.
Thứ 2 là quả phật thủ màu vàng - trời phật ban phúc lộc (hành Thổ) được đặt ở trong lòng nải chuối. Phật thủ là loại quả có mười cánh múi chụm lên như 10 ngón tay, dân gian gọi là tay phật. Nếu không tìm được phật thủ, ta có thể thay bằng quả bưởi chín vàng - cũng mang ý nghĩa tương tự.
Tiếp nữa là 3 loại quả khác có các màu đỏ (ứng với mùa hạ - hành Hỏa) như ớt sừng, cam quýt chín, trứng gà, hồng…; màu trắng (ứng với mùa thu - hành Kim) như roi, đào; màu đen (ứng với mùa đông - hành Thủy) như mận, hồng xiêm…
Mâm ngũ quả làm cho không khí ngày Tết và không gian thờ cúng thêm ấm áp, rực rỡ hài hòa. Nó thể hiện sinh động ý nghĩa triết học - tín ngưỡng - thẩm mỹ, đồng thời cũng chứa đựng ước vọng của con người.
Theo đó, mâm ngũ quả của người dân Nam Bộ thường có các loại quả mãng cầu, dừa, đu đủ, xoài, sung ứng với câu “cầu vừa đủ xài sung”; thêm “chân đế” là 3 trái dứa (thơm) thể hiện sự vững vàng. Ngoài ra, mâm ngũ quả không thể thiếu cặp dưa hấu. Dưa hấu ruột đỏ vỏ xanh, tượng trưng cho lòng trung nghĩa và thắm thiết của người dân phương Nam.
Tuy mỗi miền mỗi khác nhưng mâm ngũ quả trên bàn thờ ngày Tết vẫn là nơi hội tụ của hồn quả, hương cây của nét văn hóa dân tộc và ý nguyện cầu hòa, an, đủ mà người dân Việt gửi gắm.
